Ekoloji problem (şərait)
Hazırda Xəzərin ekoloji vəziyyəti olduqca gərgindir. Dənizin şelf
zonasında problem daha kəskindir, artıq bu ərazilərdə ölü zonalar
yaranmışıdr. Bəzi yerlərdə çirkləndiricilərin qiyməti normanı 10-20
dəfə artır. Xəzərin çirklənmə mənbələri olduqca müxtəlifdir. Bununla
birlikdə onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar. 1) Xəzərə axan
çaylar vasitəsi ilə gələn çirkləndiricilər, 2) Sahil zonasında yerləşən
şəhərlərdən və sənaye obyektlərindən çirklənmə, 3) Dənizdə neft
hasilatı və nəqli ilə əlaqədar çirklənmə, 4) Xəzər dənizi səviyyəsinin
qalxması nəticəsində sahil zonasında su altında qalmış mənbələrdən
çirklənmə. Bu çirklənmə mənbələri içərisində birinci yeri Xəzərə axan
çaylar vasitəsi ilə gətirilən çirkləndirmə tutur. Misal üçün, son
məlumatlara görə çaylar vasitəsi ilə Xəzər dənizinə ildə 75 mln. tonn
neft məhsulları gətirilir və bunun 95% Volqa çayının payına düşür.
Xəzərətrafı ölkələr arasında dənizin mühafizəsi üçün yekdil saziş
olmadığından brakonyerlik vüsət almışıdır. Çirklənmənin və
brakonyerliyin artması, Xəzər ətrafındakı balıqartırma zavodlarının
əvvəlki güclə işləməməsi dənizdə bir çox növlərin, xüsusən nərə
balığının ehtiyatının tükənməsi problemini yaratmışdır.
Səviyyəsinin dəyişməsi problemi
Xəzər dənizi səviyyəsinin dəyişməsi sahil zonasında həmişə
sosial-iqtisadi və ekoloji problemlər yaratmışdır. Məsələn, səviyyənin
endiyi hallarda bütün hidrotexniki qurğuların, o çümlədən limanların,
yenidən tikilməsinə ehtiyac yaranır. Xəzər faunasının məskunlaşdığı və
inkişaf etdiyi şelf zonasının sahəsi azalır, balıqların kürü tökmək
üçün çaylara keçməsinə əngəl yaranır. Bu zonanın hidrometeoroloji
rejimində də mənfi dəyişikliklər baş verir. Səviyyənin qalxdığı
hallarda da sahil zonasının sosial-iqtisadi həyatına külli miqdarda
ziyan dəyir, ekoloji şərait pisləşir, bataqlıqlar yaranır, evlər və
torpaqlar su altında qalır. Məsələn, 1978-1995-ci illərdə səviyənin 2,5
m qalxmasından Azərbaycan sahil zonasında "ekoloji qaçqınlar"
yaranmışdır. Səviyyənin bu qalxmasından Azərbaycana birbaşa dəyən
zianın miqdarı 2 milyard ABŞ dollarıdır.
Status problemi
Əvvəllər Xəzər dənizi iki dövlətin sərhədlərində yerləşmişdir.
1991-ci ildə SSRİ-nin dağılması Xəzər ətrafında beş müstəqil dövlət və
yeni geosiyasi şəraitin yaranması ilə nəticələndi. Yeni geosiyasi
şəraitlə əlaqədər Xəzərin statusu problemi meydana gəldi. Xəzərətrafı
ölkələrin mövqelərinin müxtəlifliyindən bu problem hələ də həll
olunmamış qalır. Azərbaycan Respubliksının fikrincə Xəzər beynəlxalq
daxili göldür və onun suları mediana prinsipi ilə beş sektora
bölünməlidr. Qazaxıstanın fikrincə Xəzər beynəlxalq daxili dənizdir
(təqribən Rusiya Federasiyasının fikri də belədir) və onun dibi mediana
boyunca sektorlara bölünməlidir. Su qatının bölünməsi üçün bu iki
dövlət başqa təkliflər verirlər. İran İslam Respublikası əvvələr dənizə
müştərək sahiblik, yəni kondominium variantını təklif edirdi. Son
vaxtlar İran tərəfi dənizi 20%-lə beş sahil dövləti arasında bölməyi
təklif edir. Bu təklifin elmi və siyasi əsası yoxdur, dünya
təcrübəsində heç vaxt tətbiq olunmamışdır.
Seysmik şərait
Xəzər dənizi olduqca seysmoaktiv regionda yerləmişdir. 1895-ci ildə
Krasnovodskda Rixter şkalası ilə 8,2 (12 ballıq şkala ilə11-12) ball
güçündə zəlzələ baş vermişdir. Mətəxəssislərin fikirincə intensiv neft
kəşfiyyatı və hasilatı Xəzərdə tektonik plitaların hərəkitini
sürətləndirməklə seysmik şəraiti aktivləşdirir. Bunlardan əlavə Xəzərdə
tez-tez palçıq vulkanlarının püskürməsi müşahidə olunur. Palçıq
vulkanlarının ən çox sayı Bakı arxipelaqı rayonundadır. Burada ada və
sayların çoxu vulkan mənşəlidir.
<www.Azerbaijan.az>